İnsanlar neden birbirine yardım eder? Yardım etme davranışımızın altında yatan özgeci diyebileceğimiz herhangi bir karşılık beklemeden yapılan hatta bazen kendinden fedakârlık ederek yapılan bir içsel durum mu yoksa daha çıkar ilişkisine dayalı ve başka amaçlar üzerine kurulmuş planlı programlı bir motivasyon mu? İçinde bencilliği ve umursamazlığı da barındıran insan yeri geldiğinde arkadaşı veya çocuğu için kendi canını neden tehlikeye atar. Literatür de yardım davranışının sebepleri ile ilgili pek çok teori bulunmaktadır, bunlardan biri de evrimsel psikolojinin 3 farklı teori ile yardım davranışına bakış açısıdır.
Evrimsel psikoloji, yardım etme gibi sosyal davranışları doğal seçilime bağlar ve yıllar içinde evrimleşmiş genetik faktörler ile açıklamaya çalışır (Neuberg et al., 2010). Charles Darwin’in evrim teorisine göre doğal seçilim bireyin hayatta kalma ve yavrulama ihtimalini arttıran genlerin başka jenerasyonlara aktarılma olasılığının daha yüksek olduğunu, bu ihtimalleri düşüren genlerin ise aktarılma olasılığının daha düşük olduğunu belirtir. Bu mantığa göre insanın kendi canını tehlikeye atma ihtimali olmasına rağmen başkasına yardım etme davranışı göstermesi çelişkili olacaktır, çünkü kişinin ölümü demek aynı zamanda onun soyunun devamının da bitmesi anlamına gelmektedir. Ancak evrimsel psikoloji yardım etme davranışını 3 farklı teori ile açıklamaktadır. Bunlar akraba seçilimi, karşılıklılık normu ve grup seçilimidir.
Akraba seçilimi nosyonuna göre akrabalarımıza yardım etme davranışı, doğal seçilim tarafından desteklenmektedir çünkü kan bağı taşıdığımız yakınlarımız bizimle ortak genler taşıdığı için onların yaratacağı nesil bizim genlerimizin de ileri jenerasyonlarda devam edeceği anlamına gelmektedir. Bununla ilgili yapılan bir araştırmada katılımcılara bir ölüm kalım durumunda akrabalarına mı yoksa herhangi bir kan bağı taşımadığı kişilere mi yardım edeceği sorulduğunda, katılımcılar akrabalarına edeceklerine belirtmişler ancak herhangi bir hayati durum olmadığında herhangi bir eğilimde bulunmamışlar (Burnstein et al., 1994). Bu durumun gerçek hayatta da bu şekilde olduğuna dair örnekler vardır. Örneğin bir tatil yerinde çıkan yangında, o yerde kalan kişiler yangının farkına vardığı an kendi arkadaşları yerine aile üyelerini aramaya çok daha fazla eğilimli olduklarını belirtmişler (Sime, 1983). Buna benzer hayati durumlarda da sözel olarak verilen raporların bunu destekler nitelikte olduğu görülmüştür.
Karşılıklılık normu başkalarına yardım etme davranışın da bulunduğumuz zaman onların bize yardım edeceğine dair beklentimizin artmasıdır. Bu teoriye göre insanlar evrimleşirken bir grup insan birbirine karşı tamamen bencil olmak ve bireysel şekilde hayatta kalmak yerine bir grup şeklinde hareket ettiklerinde daha rahat bir şekilde hayatta kalabileceklerini fark etmişlerdir. Bencil ve yardımlaşmayan insanlara göre, bir grup içinde yaşamaya daha meyilli olan ve “sana şimdi yardım edeceğim ancak ileride senin de bana yardım etmeni bekliyorum” düşüncesi ile hareket eden grubun hayatta kalma ihtimali ve genlerini ileri nesillere aktarma şansı daha yüksek olduğu için bu karşılıklılık normunun genetik olarak insanda bir temeli olmuş olabilir (Cosmides & Tooby, 1992).
Grup seçilimine göre doğal seleksiyon sadece bireysel düzeyde değil grup düzeyinde de gerçekleşebilir. Klasik evrim teorisine göre insanların hayatta kalma ve üreme ihtimalini arttıran genlerin diğer jenerasyonlara aktarılması bireysel seviyede olur. Grup seçilimi ise bunun sadece bireysel seviyede olmadığını, doğal seleksiyonun grup düzeyinde de çalışabileceğini savunur. Örneğin iki tane birbiriyle savaş içinde olan kasaba düşünelim. İlk kasabamız tamamıyla özgeci kişilerden oluşan ve riskli ama savaşın gidişatı için çok faydalı görevleri grubun hayatta kalması için kabul eden bireylere sahip bir yer olsun. İkinci kasaba ise tamamıyla bencil ve kendini düşünen bireylerden oluşan bir kasaba olsun. Tamamıyla özgeci kişilerden oluşan kasabanın taktiksel olarak avantaj elde etmek için kendini feda edebilen bireylere sahip olması nedeniyle kazanma ihtimalinin daha yüksek olmasını (Wilson et al., 2008; Wilson & Wilson, 2007), öteki taraftan bencil olan grupta kimse kendini feda etmeyeceği ve riskli görevleri almayacağı için o kasabanın bu savaşta yenik düşmesini bekleriz. Bu sebeple özgeci olan grubun doğal seçilim açısından daha avantajlı olması düşünülür. Böylece özgeci kişilerden oluşan grubun hayatta kalma ihtimali arttığı için soylarının devamlılık şansının da artması beklenecektir.
Kısaca, evrimsel psikoloji yardım davranışının doğal seleksiyon için işlevsel olması sebebi ile bu zamana da kadar geldiğini ve genetiğimize yüz yıllar boyunca süregelerek işlendiğini savunur. Bu görüş alanda oldukça tartışmalı bir yere sahip olduğu gibi, bu görüşü destekler nitelikte deney ve gerçek hayattan alıntılar bulunmaktadır.
Klinik Psikolog Hazım Tevfik Katırcıoğlu
Kaynakça
Anderson, U. S., Perea, E. F., Becker, D. V., Ackerman, J. M., Shapiro, J. R., Neuberg, S. L., & Kenrick, D. T. (2010). I only have eyes for you: Ovulation redirects attention (but not memory) to attractive men. Journal of Experimental Social Psychology, 46, 804–808.
Aronson, E., Wilson, T. D., & Sommers, S. R. (2005). Social psychology. Pearson Education India.
Burnstein, E., Crandall, C. S., & Kitayama, S. (1994). Some neoDarwinian decision rules for altruism: Weighing cues for inclusive fitness as a function of the biological importance of the decision. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 773–789.
Cosmides, L., & Tooby, J. (1992). Cognitive adaptations for social exchange. In J. H. Barkow, L. Cosmides, & J. Tooby (Eds.), The adapted mind: Evolutionary psychology and the generation of culture (pp. 163–228). New York: Oxford University Press.
Sime, J. D. (1983). Affiliative behavior during escape to building exits. Journal of Environmental Psychology, 3, 21–41.
Wilson, D. S., & Wilson E. O. (2007, November 3). Survival of the selfless. New Scientist, 42–46.
Wilson, D. S., Van Vugt, M., & O’Gorman, R. (2008). Multilevel selection theory and major evolutionary transitions: Implications for psychological science. Current Directions in Psychological Science, 17, 6–9.